SANAT FELSEFESİ

“Muhakkak ki sen; büyük bir ahlak üzerindesin.” (Kalem, 68/4).

“Ben güzel ahlakı tamamlamak için gönderildim.” (Muvatta, Hüsnü’l-Hulk, 8; Ahmed b. Hanbel, 2/381).

Sanat felsefesi, sanatın ne olduğunu ve kaynağını bilmeye, doğasını anlamaya, fonksiyonunu, insan ve toplum için taşıdığı anlamını keşfetmeye ve onu hayata geçirmeye çalışır.

Sanat; Estetik ve güzelleştirme

Sanat, hakikate estetik bir şekilde ulaşma maharetidir. Sanat insan ruhunun harcındaki yaratıcılığı sonuna kadar kullanıp mutlak Yaratan ve Yöneten olan Allah’ın rahmet, bereket ve güzelliklerini keşfetme gayretidir. Kendi özündeki güzelliklerden hareketle mutlak güzelliğe erişme ve onu yansıtma cehdidir. Bunu gördükçe de insanın kendinin ve sınırlarının farkına varması, kendi nefsinin ilahi olma imkansızlığını itiraf etmesidir. İnsanın Allah’tan başka dostu olmadığının farkına varması, gerçek özgürlüğün kula kulluğa karşı olmak olduğu bilinciyle sadece O’na kul olmanın hazzını yaşaması, toprakla buluşması ve secde etmesidir. Bu insanın ruhunda “kalu bela”dan beri var olan bir güzelliktir. İnsanın “ahseni takvim” yani en güzel şekilde yaratılmış olması onun sanata dönük boyutunun ciddi bir işaretidir.

Aslında sanat güzellik peşinde olan insanın kendi güzelliğini artırması, kendi geleceğini güzelleştirmesidir. Hayata bütünlük ve süreklilik içinde yaşaması ve kıyamete inanarak o büyük güne koşar adım yaklaşmasıdır. Sanat güzellik peşinde koşan güzel insanın kıyamet meşalesi taşıyarak insanları uyarmasıdır.

Sanat, güzeli arama ve bulma çabasıdır. Sanat güzele doğru, kemale doğru estetik bir şekilde yol almaktır. Sanat ahlaki olgunlaşmaya, ahlaki temelde güzelleşmeye ve erdeme ulaşma mücadelesidir. Sanat güzel, göze hoş gelen, görülüp de beğenilen şeydir. Estetik ise hem sanattaki hem de doğadaki güzelliği arama çabasıdır. O açıdan daha kuşatıcı ve daha geniştir. Estetik güzel üzerine düşünme, onun ne olduğunu anlamaya çalışma ve bunu bulup keşfetme çabasıdır.

“Her şey insan için, insan da kulluk için yaratılmıştır,” gerçeği sanatçı için temel rehberdir. Sanat, güzeli ve güzelliği arama ve keşfetme yolculuğuna çıkmadır. Mutlak iyi, doğru ve güzele doğru bir yolculuk yapmadır. Sanatın kaynağı ilahidir ve mutlak güzellikten neşet eder. Güzelliğin kökeni güzel ahlak yani yaratılıştır, fıtrattır, İslam’dır.

Sanat, kainatın ahengine katılmak ve oradaki hikmetleri bulmak için çabalamaktır. Sanat, hakikati ve güzeli keşfetme ve bu keşif sürecinde ürün/sanat eseri oluşturma maharetidir. Güzel bir işi güzelce yapmak olan ihsan, sanatın bizatihi kendisidir. Sanat, insanları ve toplumları hakikate ve güzelliğe hal ile davet etmektir. Bu anlamda sanat hakikate ve güzelliğe hizmet eder. Onları estetik bir şekilde yaymaya çalışır. Aslında sanat, düşünce ve ideolojinin estetik bir hüviyet kazanmasıdır.

Sanatta güzelleştirmenin bir boyutu da insanı, insanlığı ve dünyayı güzelleştirmektir. Bu çerçevede sanat, insanlığı ve dünyayı daha güzel hale getirmek ve iyileştirmek için yapılan estetik yüklü bir faaliyettir.

Sanat, insan olma sanatı peşinde koşmaktır. Sanat, hayatı estetik ve güzelleştirme doğrultusunda idame etmek ve mutlak güzelliğe doğru yolculuk yapmaktır.

EĞİTİM FELSEFESİ

“Bunun sebebi; bir topluluk kendi nefislerindekini değiştirmedikçe, Allah’ın onlara verdiği nimetini değiştirmeyeceğidir. Ve muhakkak ki Allah; Semi’dir, Alim’dir.” (Enfal, 8/53).

“Rabbinin yoluna hikmetle ve güzel öğütle çağır. Ve onlarla en güzel şekilde mücadele et. Şüphesiz Rabbin kendi yolundan sapanları en iyi bilendir ve O, hidayete kavuşanları da en iyi bilendir.” (Nahl, 16/125).

“…De ki: Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu? Doğrusu ancak akıl sahipleri öğüt alıp düşünür.” (Zümer, 39/9).

Eğitim felsefesi, eğitimin ne olduğunu, niçin ihtiyaç duyulduğunu bilmeye, amacını, mahiyetini, anlamını, insan kalmanın temellerini ortaya koymaya ve değişen koşullarda insanın içindeki enerjiyi ve yeteneği açığa çıkarmaya ve onu dönüştürme mahiyetini açıklamaya çalışır. İnsanı insan yapan özelliklerin keşfini sağlar, onların korunması ve geliştirilmesi için uygun yollar arar.

Eğitim; Okuma, anlatma, tartışma, yazma ve yaşama

Eğitimin temel amacı insandaki enerjiyi, sinerjiyi, yeteneği, yaratıcılığı ve mahareti açığa çıkarmaktır. Başka bir ifadeyle,  eğitimde esas olan, insanın kendini bulmasına, insan kalmasına ve kendini gerçekleştirmesine yardım etmektir. Eğitim; insan olma ve insan kalma sanatıdır, estetiğidir.

Her insan yaratılıştan temiz, fıtrat üzere, kendi doğası ve yetenekleri ile doğar. İşte bu fıtratın korunması, doğanın açığa çıkması ve yeteneklerin kendini bulması ancak ve ancak bu tarzda bir felsefi eğitimle mümkün olabilir.

Bu noktada eğitim beş boyutu olan bir sistematikle hayat bulmalıdır. Bunlar: Okuma, anlatma, tartışma, yazma ve yaşama.

Okuma; Kitap, “İkra” ile oku ile başlar. Okuma ilk adımdır ve dinlemeyi de kapsar. İnsan okumakla kendini bulmaya ve geliştirmeye başlar. Bir anlamda okuma doldurmak ve biriktirmek demektir. Okumak o kadar önemlidir ki, Hakikatin kitabını okumak ısrarla ve defalarca önerilmiş ve onu okumanın en büyük ibadetlerden biri olduğu açıkça beyan edilmiştir.

Anlatma; Okumanın hemen ardından anlatma gelir. Anlatma, okunanın nasıl ve ne boyutta anlaşıldığını gösterir. Zira tek başına okuma bir şeyin tam ve doğru olarak anlaşıldığını göstermez. Okumanın dışa ilk yansıması anlatma ve konuşmadır. O açıdan insanlara hakkı anlatmak olan tebliğ, aynı zamanda tebliğ edilen şeyin de gerçek ve derin anlaşılmasını sağlar.

Tartışma; Okunan ve anlatılan bir olgunun gerçek bir anlamaya geçmesini sağlar. Başka ifade ile idrak edilmesini temin eder. Meselenin değişik boyutlarının, görünen ve görünmeyen yanlarının açığa çıkmasına, merak duygularının tetiklenmesine ve soru sormanın teşvik edilmesiyle derin anlamanın oluşmasına vesile olur.

Yazma; Anlaşılan ve daha da kavranan bir olgunun daha derin bir idrakle anlaşılmasını, daha derli toplu hale getirilmesini ve disipline edilmesini sağlar. Yazmak konuyu disipline etmekle bırakmaz onun derin idrakle anlaşılmasını ve kalıcılaşmasını temin eder.

Yaşama; Tüm boyutlarıyla anlaşılan, derince kavranıp idrak boyutuna gelen ve disipline edilen bir olgunun, bir gerçekliğin insanın bizatihi kendi bünyesinde canlanması, hayat bulmasıdır. “Bilgi hayat içindir, yaşamak içindir,” gerçekliğinin ete kemiğe bürünmesidir. Bilginin hayat bulmasıdır.

Ülkemizde ve dünyada cari olan eğitim sistemi tüm boyutları ile küresel sisteme uyumlu insanlar yetiştirmek için tasarlanmış ve bugüne kadar uygulanmıştır. Buradaki esas amaç egemen dünyanın istediği tipte bir statükocu insan yetiştirmektir. Bunun öncelikle anlaşılması ve kesin olarak bir şekilde aşılması gerekir.  

Eğitim; Hayat, hayatı güzelleştirme

Eğitim çağımızda artık boyut değiştirmiştir. Öyle ki, eskisi gibi kalarak ve geçmişte olduğu gibi davranarak ne kendimizi geliştirebilir, ne de insanları eğitebiliriz. Değişen koşullarda kendimizi değiştirerek ve dönüştürerek yeniden var kılmadıkça insanlara dokunamaz, hayatı yakalayamayız.

Eğitimde bilgi önemlidir. Ancak unutmayalım ki, bilgi tek başına bir işe yaramaz. Zira bilginin kendinden çok hayata tekabül eden tarafı daha önemlidir. Kaldı ki, bilginin önemi giderek azaldı ve üstelik ona ulaşmak da eskisi kadar zor değil. Kısaca bilgi artık parmaklarımızın ucunda, gözlerimizin önünde. Dolayısıyla ona ulaşmaktan daha önemlisi onu anlamak, kavramak, sindirmek, çıkarımda bulunmak ve yaşamak olmuştur. Bunu göremeyen toplumların kendilerini ve nesillerini geleceğe taşımaları artık mümkün değildir.

İşte tam da bu noktada, birebir, yüz yüze eğitim çok daha önemli ve acil hale gelmiştir. O yüzden geçmişteki ustaların yetiştiği atmosfer (yüz yüze, yuvarlak masa, gönüllülük, talebe ve üstat ilişkileri vb.) keşfedilmeli ve güncellenerek hayata geçirilmelidir. Açıkçası üç yaşındaki insan yavrusunun hareketlerinde doğrudan gözlemlenen o özün (maharetlerin, yeteneklerin, enerjilerin vb.) geliştirilerek açığa çıkarılmasının, bunun için uygun yol ve yöntemlerin keşfedilmesinin zamanı gelmiştir.

Eğitim öncelikle kendinden hareketle ruhunu ve özünü koruyarak değişime ve dönüşüme uğramak, kendi içindeki ve insanlardaki güzelliği ve yetenekleri açığa çıkarmaktır. Ve bunu yaşayarak en güzel tarzda yapmaktır. Bir yandan içsel arınmayla kendini güzelleştirerek, arıtarak yücelmek, diğer yandan da hal ile tutum ve davranışlar ile diğer insanların güzelliğini ve enerjisini açığa çıkartmaktır.

Kısaca çağ değişmiş, insanlar dönüşmüş ve farklılaşmıştır. Bu çağda olmak, bu çağın insanlarına dokunmak ve insan kalmanın yollarını bulmak için eğitime yeni bir felsefeyle yaklaşmak gerekir. Bu noktada eğitim hayatın içinde olur ve hakikat aşığı kadrolar da hayatın içinde yetişir, gelişir, olgunlaşır. İşte o zaman insan gerçek insan, eğitim gerçek eğitim ve kadro da gerçek kadro olur.

Eğitim hayattır, hayatı hakkını vererek yaşamaktır. Kendini ve enerjisini açığa çıkararak güzelleşmek, diğer insanları hal dili ile etkileyerek güzelleştirmektir. Bütün bunların ışığında birbirlerinin enerjilerini ve etkilerini artırarak büyük bir sinerji atmosferi oluşturmak, dünyayı ve hayatı güzelleştirmektir.

TARİH FELSEFESİ

“Onlar bir ümmetti gelip geçti. Onların kazandıkları kendilerine, sizin kazandıklarınız da sizedir. Ve siz onların yapmış olduklarından sorulmazsınız.” (Bakara, 2/141).

Tarih felsefesi, tarihin ne olduğunu bilmeye, anlamını, niçin var olduğunu ve neye yaradığını ortaya koymaya, onun insandaki ve toplumdaki karşılığını bulmaya, bugün ve yarın için anlamını idrak etmeye çalışır.

Tarih; İbret, sorumluluk ve yarına yöneliş

Tarih, insanoğlunun yaşama öyküsü ve bu öykünün kayda alınmasıdır. Ancak insanların sadece yapıp etmelerinin kaydı değildir. Hayali bir masal da değildir. Tarih, belli bir çağda yaşamış toplumların siyasal, ekonomik ve sosyal yapısının bir aynasıdır. Bir bakıma medeniyetlerin, milletlerin ve devletlerin doğuş, yükseliş ve çöküşlerinin belgesidir.

Tarih, olayların anlatı ve tasvirlerinin ötesinde onların arka planını, nedenlerini ve çıkabilecek ders ve ibretlerini gösterir. O statik değil dinamik özellikleriyle yaşayan milletlere sorumluluklarını hatırlatır, yönelişlerini etkiler. İnsanın umut ve özlemlerinin dinamik bir sürecidir. Sadece geçmiş olayları canlı bir bütüne bağlamaz; bununla beraber, gelecek şeylerin biçimini belirler ve yarına yönelişin göstergelerini verir.

Tarih aynı zamanda ibret, sorumluluk ve yarına yöneliş üzerinde toplumların hakikatle bağlarını tarif eder, akıbetlerinin işaretlerini verir. Öyle ki, hakikatle savaşanların nasıl bir kıyametle karşı karşıya kalacaklarını derslerini gösterir. Bu noktada “Onlar bir ümmetti gelip geçti. Onların kazandıkları kendilerine, sizin kazandıklarınız da sizedir,”  şiarı tarih ve sorumluluk bilincinin temelidir.

Tarih, geçmişi öğrenip ders çıkarmak, bugünü anlayıp kavramak ve yarını tasavvur edip inşa etmek için vardır. Yani tarih, yarını olanlar, yarına yönelenler için vardır ve anlamlıdır. Yarın tahayyülü ve tasavvuru olmayanlara tarih bir şey yapamaz. Bu noktada düşünmenin üç boyutu insanın ufkunu açar. Geçmişi öğrenip öğüt almak (tezekkür), bugünü kavrayıp fikir oluşturmak (tefekkür) ve geleceği düşünüp tedbir almak (tedebbür).

Tarihi reddedip ondan kopmak insanı zayıflatır ve kendine yabancılaştırır. Tarihe sığınıp orada kalmak ise insanı acizleştirir ve zamana yabancılaştırır. Tarihe sığınmak ve tarihteki kahramanlardan medet ummak son derece yanlıştır ve bizi asla bir yere götürmez. Tarih bitmiştir yani tarih tarih olmuştur, geçmiştir. Ona sığınıp günü ve zamanı unutmamalı aksine onu anlayıp ondan ders çıkarmalı ve sorumluluk bilinciyle yapıp edilebilecekleri öne koymalı ve yarına uzanmalıdır.

Tarihi ve tarihteki kişileri, kahramanları kutsayıp tümüyle masum görmek ne kadar hatalı ve yanlış ise onları reddedip aşağılamak da o kadar hatalı ve yanlıştır. Ve bu durum bizi bir yere taşımaz aksine küçültür, aşağılar, değersizleştirir.

Yaşadıklarını unutmayan, ondan dersler çıkararak bugünü ve bugünün sorunlarını anlamaya, anlamlandırmaya, yorumlamaya ve aşmaya çalışanlar için tarih büyük bir maniveladır. Bunun da ötesinde ateşleyici, ruh verici ve umut aşılayıcı bir motivasyon kaynağıdır.

Evet, tarih bir açıdan olup bitmiştir. Ancak başka bir açıdan ise dinamiktir, hayat doludur. Hareketlenmekte ve kendi yolunda durmadan akıp gitmektedir. Bu noktada tarih insanlığın hem hafızası hem yaşayan ruhudur. Burada değişen tarih değil bizim ona bakışımız ve onu yorumlayışımızdır. İşte buna “tarih bilinci” diyoruz. Tarih bilinci var olmak ve yarına taşınmak için büyük bir güç ve imkandır.

Tarih; İyilik ile kötülüğün savaşı

İnsana, iyilik ve kötülük olarak iki yön verilmiş ve özgür iradesi ile serbest bırakılmıştır. İşte tarih, bu iki yönün birbiriyle mücadelesidir. Gerçekte dünya tarihi iyilikle kötülüğün, iyilik peşinde koşanlarla kötülük peşinde koşanların mücadele tarihidir. Bu mücadele hem insanda hem toplumda hem de insanlıkta kesintisiz süren bir mücadeledir. Tarihin taşıyıcı gücü, dinamosu budur. İnsanın, toplumun ve insanlığın tarihinde iyilikler ve iyiler örnekliktir, kötülükler ve kötüler ibretliktir.

Tarih hem yüzleşilmesi hem de sorgulanması gereken bir aynadır. Orada kendi geleneğimizin izlerini görürüz. Tarih her zaman sabit kalmaz, onun dinamik ve yön veren bir tarafı vardır. Bu noktada toplumlar tarihine, tarihsel değerlerine ve mirasına sahip çıkarlarsa, köklerinden güç alırlarsa ancak var olabilirler.

Tarih hem dinamik hem de yol göstericidir. Öyle ki, geçmişi yeniden okumak ve yorumlamak, sadece olanların derin kavranmasını sağlamaz aynı zamanda bugünü anlamada ve geleceği tahayyül edip kurmada tarih insanlara önemli ipuçları verir. İşte bu çerçevede tarih bir güçtür, kılavuzudur.

Tarih ibret yüklü, sorumluluk aşılayan ve yarına yönelişi besleyen bir dinamiktir.

İKTİSAT FELSEFESİ

“Göklerin ve yerin mülkü Allah’ındır. Allah, her şeye Kadir’dir.” (Ali İmran, 3/189).

“Gerçekten insan için, çalıştığından başkası yoktur. Ve onun çalışması ileride görülecektir. Sonra ona karşılığı tastamam verilecektir.” (Necm, 53/39-41).

İktisat felsefesi, iktisadın ne olduğunu ve kaynağını bilmeye, doğasını anlamaya, anlamını, neye tekabül ettiğini ve insandaki ve toplumdaki karşılığını bulmaya, insan, eşya ve dünya ilişkilerini belirlemeye çalışır.

İktisat; Ahlak, adalet ve hakkaniyet

Bugün insan, toplum ve insanlık büyük bir tehdit altındadır. Materyalizmden beslenen kapitalizmin taşıyıcı motoru büyük sermaye bir yandan, yanında çalıştırdığı insanı bir insan olarak değil bir kaynak olarak, bir üretim aracı olarak görmeye başlayıp sömürüyor, ifsat ediyor ve nesneleştiriyor. Diğer yandan ise, karşısındaki insanı bir tüketici olarak görmeye başlayıp sömürüyor, ifsat ediyor ve nesneleştiriyor. Böylece büyük sermaye arz ve talep tarafında bir taşla iki kuş vuruyor. Bu durum insanı ve toplumu acizleştirip hüsrana uğratıyor.

Büyük sermaye elindeki imkanları kullanarak yaptığı bu gayri insani tutum ve davranışların üzerini büyük bir ustalıkla örtüyor, insana ve topluma nefes alacak alan bırakmıyor. Böylelikle hem kendi menfaatini maksimize ediyor hem de insanı metalaştırarak ve şeyleştirerek insanlıktan çıkarıyor. Bu suretle kendine muhalif olabilecek alan ve aralıkları kapatıyor ve toplumu insanca yaşayabileceği imkanlardan mahrum bırakıyor.

Tarihin bu anında ahlakı ve insanı temel alan yeni felsefelere, yeni teorilere, yeni tezlere, yeni bakış açılarına kısaca yeni zihinlere ihtiyaç vardır. İnsanları da, insanlığı da, dünyayı da ancak bu tutum kurtaracaktır.

İnsan, iktisadi bir üretim aracı, bir kaynak değildir. İnsan, başlı başına bir “değer”dir, ana değerdir. İnsan bir tüketici, bir tüketen ve bitiren de değildir, olamaz. İnsan, hayatı olduğu gibi eşyayı da değerlendirendir. Sonuç olarak insan müşteridir yani satın alandır, değerlendirendir. Kısaca insan insandır ve değer yüklüdür, şeref doludur.

Yeryüzünde ve gökyüzünde her şeyin Allah’ın olması gibi, mülk de Allah’ındır. Mutlak mülkiyet Allah’a mahsustur. O yüzden de dünya mülk değil emanettir. Dünya insan ve insanlık için yaratılmıştır. Dünya ve üzerindeki nimetlerde, gelecekte doğacaklar da dahil, tüm insanlık ailesinin hakkı vardır. Bu hakkı herkes insan olma ve insan kalma vasfını koruyarak kullanmalıdır. Buna müdahale suçtur, günahtır ve haddi aşmaktır. Daha da ötesi insanlık suçudur. Ahlak, adalet ve hakkaniyetli bir dünya ancak böyle kurulabilir, barış ancak böyle tesis edilebilir. İşte iktisat felsefesi tam da bu noktadan hareketle başlar.

İnsanların dünya ve üzerindeki nimetlerden faydalanmaları/pay almaları en doğal haklarıdır. Herkes bu sürece katılıp bu haklardan istifade etmelidir. Bu haklarını kullanamayanların hakları mahfuzudur. Bu noktada emek, katılım ve ortaklık temelli bir iktisadi model oluşturulmalı, herkesin imtihanını normal ve adil şartlarda sürdürebilmesini sağlayacak “yeterli yaşama seviyesi”nde hayat sürmesi sağlanmalıdır. Yeterli yaşama seviyesini sağlayacak bir iş sahibi olamayanların temel ihtiyaçları toplumca karşılanmalıdır.

“İktisat” ile “ekonomi” ayrı zihinlerin ve yaklaşımların ürünüdür. Bunları bir görmek büyük hatadır. İktisat işin teorisi, felsefesi, ekonomi ise işin pratiği, uygulamasıdır. O yüzden de işin uygulamasına dalıp esası ve felsefeyi asla unutmamak gerekir. Bu noktada öncelikli iş, yeni bir zihinle yeni bir iktisat teorisi ve felsefesi ortaya koymak ve onu geliştirip derinleştirmektir.

Bu çerçevede insanın iç bütünlüğünü sağlaması, doğasına uygun davranması ve kendisine yakışanı yapması ancak ve ancak “üretimde verimlilik, paylaşımda adalet ve tüketimde kanaatkarlık” üzerinden bir ekonomik tasavvur oluşturması ve bunun fiiliyata geçmesi için takati oranında çalışması ile mümkündür. Azme değer bir çaba olarak kişinin insanlığa sahip çıkması, yeryüzünü imar ve ıslah etmesi, adaleti tüm boyutlarıyla tesis etmesi ve bu noktada insanın kabiliyetini ve kapasitesini seferber etmesi insanca ve hakça bir tutum ve davranış olur.

Ekonominin temel amacı insana ve topluma hizmet olmalıdır, olmak zorundadır. Bu noktada, işin özü; Allah’a kulluk, O’nun önünde eşitlik ve insanlara ihsandır. Çünkü “eşrefi mahlukat” olarak, temel değer olarak insan buna değer.

Her şey insan içindir. İyi ve güzel olan her şey insana yakışır, insana değer. Ne yapılırsa yapılsın insana değer.

İktisat; Emek, katılım ve ortaklık

İslam iktisadının felsefesi ve esas teorisi, İslam’dan yani barıştan kalkarak hayatı tanzim etme, doğal olarak da iktisadi hayatı tanzim etme gayesidir. Dolayısıyla İslam iktisadını temel alıp onun uygulamasını yani ekonomisini oluşturmak gerekir. İşte tam da bu çerçevede mevcut ekonomik anlayışların üzerinde yeni bir anlayış ortaya koymak şarttır. Bu anlayışın özü; “insanlığın/âdemoğlunun bir, eşit ve kardeş görüldüğü, dünya ve üzerindekilerin herkese amade kılındığı, istifadesine açıldığı ve bütün insanlığın kainat ve nimetlerine katılımının esas alındığı, üretkenliğin temel alındığı” ekonomi politik anlayıştır. Biz buna “Katılım Ekonomisi” diyoruz.

Bu ekonomi politik anlayışın temelleri beş esasa dayanır:

1. Ahlak, 2. Adalet ve Hakkaniyet, 3. İhsan ve Dayanışma, 4. Emek, Katılım ve Ortaklık, 5. Aktiflik ve Üretkenlik.

Bu anlayış yukardaki temel ilkeleri yeni bir zihinle ele alır ve bunların birbiriyle bağını ve önceliklerini yeni zihin, yeni tasavvur ve yeniden inşa açısından çok önemli ve elzem görür. Zira bu anlayışın her bir ilkesi sürecin bir aşamasına tekabül eder. Bir bakıma insanın içinden dışarıya doğru bir hareket yolculuğudur. İnsanlaşma ve Müslümanlaşma sürecinin inşasının birbirini tamamlayan ve takip eden aşamalarıdır.

Başka bir deyişle, önce zihinsel bir devrimle “ahlak” temel alınır. Ardından “adalet ve hakkaniyet” üzerinden tasavvura başlanır ve bu tasavvurun başlangıç noktası olarak “ihsan ve dayanışma” gündeme gelir. Başka bir ifadeyle ihsan yani güzel davranmak, vermek, fedakarlık yapmak dayanışmayı ateşler, başlatır, inşa eder, tutar ve geliştirir. Arkasından sürecin “emek, katılım ve ortaklık” aşaması gelir. Bu durum artık ekonominin ete kemiğe büründüğü aşamadır. Burada tetikleyici faktör emektir. Emeğiyle var olma ve takati oranında sorumlu olma bilinci bu tetiklemeyi ateşler. Beşinci ve son aşama ise artık hareketin, işin, çalışmanın başladığı aşamadır. Bu aşamada “aktiflik ve üretkenlik” baz alınarak verimlilikle birlikte iktisadi hayat harekete geçirilir ve böylelikle ekonomik kalkınmanın ve gelişmenin önü açılmış olunur.

Tüm insanları bir, eşit ve kardeş gören, toplumu değerlerle dolu ve en zayıfın en çok korunduğu büyük bir aile olarak kavrayan ve bu çerçevede ahlaktan kalkarak hayatı ve iktisadı tanzim eden yeni bir yapılanış şarttır, elzemdir.

Dolayısıyla İslam iktisadının ilk adımı ahlak ve insan olmalı ve her şey bu değerler üzerinden inşa edilmelidir.

TOPLUM VE SİYASET FELSEFESİ

“Bunun sebebi; bir topluluk kendi nefislerindekini değiştirmedikçe, Allah’ın onlara verdiği nimetini değiştirmeyeceğidir. Ve muhakkak ki Allah; Semi’dir, Alim’dir.” (Enfal, 8/53).

“Şüphesiz ki, bir kavim kendini değiştirmedikçe, Allah da onları değiştirmez.” (Rad, 13/11).

Toplum ve siyaset felsefesi, toplumun ve siyasetin varlığını, ne olduğunu ve kaynağını bilmeye, doğasını anlamaya, anlamını ve birbirleriyle bağlantılarını ortaya koymaya çalışır.

Toplum; İhsan, dayanışma ve yardımlaşma

Dünya insan için, tüm insanlar için yaratılmıştır. Dolayısıyla tüm insanların ve toplumların onda ve onun üzerindeki nimetlerde hakları vardır. Hiçbir ayırım gözetmeksizin herkesin bu haktan istifade etmesi esastır. Bu hakkın ikamesi çerçevesinde insanların ve toplumların birlikte yaşamaları, yardımlaşma ve dayanışma içine girmeleri, toplumsallaşmaları temel bir gerekliliktir. Toplum ve siyaset felsefesi bu noktadan hareketle insanlığı kucaklayacak ve kuşatacak bir şekilde mana kazanmalı ve hayat bulmalıdır.

İnsanlar ve toplumların özü çeşitlilik ve farklılıktır. Çeşitlilik içinde birlik yani “kesrette vahdet” toplum olmanın temel esaslarındandır. O yüzden insanlar ve toplumlar kendi farklılıklarını ve çeşitliliklerini koruyarak bir ve beraber olarak yaşamalı ve dayanışarak hayatlarını idame etmelidir. İhsan ederek yani en güzel tarzda vererek ve yardımlaşarak yaşayan toplumlar ancak kendilerini koruyabilir ve hayatiyetlerini sürdürebilirler. Bunun başka yolu yoktur.

Toplumların yaşamalarının, kendi varlıklarını yarına taşımalarının yegane yolu insanlık değerlerine sahip çıkmaları ve onlarla hayat bulmalarıdır. Bu noktada toplumların varlıklarını dayandırdıkları temel değerleri ihsan, dayanışma ve yardımlaşmadır.

“Dünya insan için yaratılmıştır, onda ve üzerindekilerde herkesin hakkı vardır.” gerçeğini merkeze alıp, oradan hareketle yola çıkıldığında gerçek bir toplumsallaşmanın da önü açılacaktır. Ancak o zaman, medeniyeti hem oluşturup hem de etkisinde kalan insan da, insan ve toplumların davranışlarını sistematik olarak inceleyen sosyoloji de, temel unsurları insan, toplum ve şehir olan medeniyet de gerçek anlamını bulacaktır.

Siyaset; Cumhuriyet, şura cumhuriyeti, katılım

Her toplum nasıl olduğunu yönetime yansıtmalıdır. Toplumun sağlığı ve geleceği ancak buna bağlıdır. Bu noktada siyaset topluma hizmettir ve her halükarda toplum iradesine yaslanmalıdır.

İnsanlar kendi temel hak ve özgürlüklerini koruyabilmek için bir araya gelmeli, toplumsal dinamiklerin temel şartlarını ortaya koymalı, hukuk temelinde meşru bir güç oluşturmalı ve bu gücün adalet ile işlevsel olmasını sağlamalıdır. Toplum olmanın ve gerçek temel siyasetinin oluşmasının yolu ancak budur. 

Toplumlar dayanışma ve yardımlaşma içinde olmak için vardır. İnsanlar ve toplumlar ancak ve ancak bir ve beraber dayanışarak yaşayabilirler. Bütün bu ilişkilerin sağlıklı, dengeli ve adil bir biçimde olabilmesi ancak sağlıklı ve adil bir siyasetle mümkündür. Bu anlamda siyaset insanlara ve toplumlara hizmet üzerine oturmalıdır. Siyasetin özü toplumun sağlıklı var olması ve yönetilmesidir.

İnsanların özgür iradeleri ile kendi hayatları üzerinde egemen olmaları ne kadar önemli ve hayati ise toplumların özgür iradeleri ile yönetime katılmaları, iktidarları belirlemeleri o kadar önemli ve hayatidir. Toplumların iç barışı, dayanışması ve yardımlaşması ancak insanların yönetime ve sürece katılmaları ile sağlanabilir. Dolayısıyla toplumların çoğunluk iradeleri ile oluşmuş bir iktidar ancak meşru olabilir (Cumhurilik). Yönetime ve iktidara gelişi halkın iradesine dayanmayan idareler her türlü tutum ve davranışlarından bağımsız olarak, gelişleri itibariyle, gayrimeşrudur.

Bu noktada istişare ve şura kavramlarının derin anlamaları insanlığa büyük imkanlar vermekte ve yüksek ufuklar sunmaktadır. Bu aynı zamanda iktidar ihtirasını engellemenin ve kula kulluğu kaldırmanın da yegane yoludur. İktidar ihtirasının tek çaresi halkın özgür iradesinin devreye alınması, başka bir deyişle Cumhuriyetin tesis edilmesidir. Daha da ötesi “İleri Cumhuriyet”in geliştirilip yerleştirilmesidir.

Özgür irade (cüzi irade) sahibi olarak doğan ve kendi hayatı üzerinde egemen olan insanların kendi yöneticilerini seçme haklarının olması son derece normal, beklenen ve doğal bir durumdur. Aksi zulümdür. Halkın iradesinin yönetime yansıtıldığı, çoğunluğun yani cumhurun görüşünün iktidarı belirlediği, ancak azınlık haklarının da garanti altına alındığı ve iktidarın meşruiyetini buradan aldığı yönetim biçimine Cumhuriyet denir. Cumhuriyetin derinleşerek geliştirilmesine ve toplumsallaşmasına İleri Cumhuriyet denir.

Seçilmiş meşru iktidar düşüncesinin esas alındığı, ilkelerin ve hukukun baskın olduğu, sistemin ve kurumsallaşmanın toplumsallaştığı idare şekli Cumhuriyettir. Bu şekilde geliştirilen, şuranın esas alındığı yönetim biçimi Şura Cumhuriyeti’dir. 

HUKUK FELSEFESİ

“De ki: Ey Ehli Kitab; hepiniz, sizinle bizim aramızda eşit olan bir kelimeye gelin: Allah’tan başkasına kulluk etmeyelim. O’na hiçbir şeyi eş koşmayalım. Ve Allah’ı bırakıp da kimimiz, kimimizi Rab edinmesin. Eğer yüz çevirirlerse; o vakit şahid olun ki biz, Müslümanız, deyin.” (Ali İmran, 3/64).

Hukuk felsefesi, hukukun ne olduğunu ve kaynağını bilmeye, doğasını anlamaya, mahiyetini, anlamını, kaynağını ve gayesini araştırmaya, neden gerek duyulduğunu ve sınırlarını keşfetmeye, insan ve toplumdaki karşılığını, uygulama kabiliyetini bulmaya çalışır.

Hukuk; Adalet ve hakkaniyet

Hayatın anlamı ve amacı insanda, toplumda, kainatta ve her türlü şeyde barışı ve adaleti aramak, bulmak ve inşa etmektir. Başka bir deyişle, her şeyde bütünlüğü aramak, adaleti sağlamak, dengeyi oluşturmak yani “silm”i, barışı, İslam’ı tesis etmektir. İşte barışı tesis etmek için en önemli umde hukuktur. Yani gerçek ve derin hukuk olan şeriattır. İnsanlığın ve dünyanın yegane kurtuluş umudu hukukun üstünlüğüdür. Gerçekte hayat; barış ve hukuktur, hukukun hakimiyetidir.

Hukuk, insanların ve toplumların hür, bağımsız ve huzur içinde yaşamalarını ve her halükarda haklarını sonuna kadar kullanmalarını teminat altına almalarını sağlayan en önemli toplumsal normdur. Hukuk, en nihayetinde insanların ve toplumların bizatihi kendilerini bulmalarını ve gerçekleştirmelerini sağlayan bir can suyudur, hayattır. Hukuk hak ile başlar, adalet ile meşruiyet kazanır ve özgürlük ile teminat altına alınır.

Hukuk öncelikle haktan hareket eder ve en temel insan hak ve özgürlüklerini teminat altına alır. Hakkın tecellisi için adaletin ikamesini zorunlu kılar. Adaletin tesissi de hukukun meşruiyetini sağlar. Meşruiyet, kanuniliğin/yasallığın ötesinde ve üstünde anlam ve değer taşır. Hak, adalet ve meşruiyetle gerçek özgürlüklerin temeli atılır. Böylelikle hukuk meşru olur, hayat bulur.

Hukuk, insanlar ve toplumlar için en temel ihtiyaçlardan biri olmasının yanında birlik ve bütünlük için en temel yasadır. Büyük bir tefekkür sonucu tecelli eder. Düşüncenin bu boyutu tefakkuh yani fıkhetmektir. Başka bir deyişle, geçmiş, gelecek ve bunlar arasındaki bağlantıdan yola çıkarak bugüne ilişkin sonuçlar çıkarmak ve bunu normlara çevirmektir. Bir şeyi hakkı ile künhü ile derin ve ince düşünmek ve buradan hareketle insanları ve toplumları her türlü konuda güvence altına almaktır.

Hukuk, bizatihi insanlar ve toplumlar için vardır ve hedefi adalet ve hakkaniyeti sağlamaktır. Adalete yönelmeyen bir hukuk amacından sapmış ve esasen hukuk olma özelliğini kaybetmiş demektir. Hiç kimse hukuku engelleyemez, saptıramaz ve üstünü örtemez. Hukuk sonuçta toplumsal yaşam için adalete yönelmiş bir düzen oluşturur. Düzensiz yaşam bir kaostur ve bu da sonuçta yok oluşa götürür. Bu noktada hukuksuz, düzensiz bir toplumsal yaşam tasavvur etmek imkansızdır.

Adalet, ancak hukuk temelli bir düzenin inşasıyla mümkündür. Barışı, eşitliği, özgürlüğü ve güvenliği tesis etmek ancak ve ancak hukuka ve adalete dayalı bir toplumsal düzenle mümkündür. O yüzden insan vicdanından hiç eksik olmayan adalet, hukukun en önemli fonksiyonudur. Adalet mefhumunun tecellisi ve hayat bulması meşruiyetin yegane kaynağıdır. Hukuk meşruluğunu buradan alır. Düzenin adaletli olması toplumsal barışı ve huzuru sağlar. Adaletin hukuktan, hukukun adaletten koparılması zulümdür ve bu durum sürekli anarşi üretir. Toplumsal barışın tesisi ancak adalet ve hukukun birlikteliği ile mümkün olabilir. Bunu da ancak ahlak/hukuk sağlayabilir.

Hakkaniyet, insanların ve toplumların hak eksenli bir dünyada yaşamaları için zorunlu olan, insanlığın ve dünyanın gidişatını teminat altına alan en önemli umdelerden ve değerlerden biridir. Hakkaniyetin insanları kucaklaması ve yeryüzüne hakim olması, başka bir deyişle, hakkaniyetin tesisi ve hayat bulması insanlığın da dünyanın da geleceğini kurtaracaktır. Bunun yolu da hukukun üstünlüğüdür.

Adalet ve hakkaniyeti tesis eden hukuk hem kendi gelişmişliğinin hem de toplumların gelişmişliğinin bir işareti olarak tezahür eder. Günümüzde toplumların gelişmişliğinde ahlak önemlidir ancak yaşam pratiği açısından hukuk neredeyse daha önemli bir hale gelmiştir. Zira ahlak bir ölçüde farklılaşarak ve değişerek bireysel bir davranışa indirgenince tarihi ve sosyolojik olarak hukukun önemi ve ağırlığı artmıştır. Ahlak olmadığında ya da yozlaştığında yaptırım son derece sınırlı kalmakta, bu da çoğu zaman insanların yaratılışta kazandıkları temel hak ve hürriyetlerinin kısıtlanmasına ya da ortadan kaldırılmasına neden olmaktadır. Oysa hukuk ve kanun hakimiyeti çiğnendiğinde ortaya çıkan yaptırım daha caydırıcı olmaktadır. Temel hak ve hürriyetlerin çiğnenmesinin kadim kitaplarda cezalarla karşılanması bugün daha da anlamlı hale gelmiş ve işlevsel boyut kazanmıştır. O yüzden ahlak öncelikli ve hayatidir ancak hukuk birlikte yaşama ve toplumsallaşma açısından daha önemli ve fonksiyonel hal almıştır.

Hukukun temeli ahlaktır. Ahlaksız hukuk, hukuksuz da ahlak olmaz. Doğal olarak, hukukun kaynağı da iyi, doğru ve güzelin kaynağı da Hakikat ve Gelenek’tir, yani Kur’an ve Sünnet’tir.

Bütün bu gelişmelere rağmen hukukun en temel değeri hak ve adalettir. Hak ve adalet de ahlaki bir değerdir. Zira insanın tüm davranışları ahlakından neşet eder. Hukuk insanın ve toplumun tüm hallerinin belli bir norm içinde olmasını sağlamakla bu dünyada adaletin tecellisinde çok önemli bir rol üstlenmektedir. Aynı zamanda ahlakın daha da bir anlam bulmasına katkı sağlamaktadır.

Evet, hukuk ahlaktır ve amacı adalettir.

İNSAN VE AHLAK FELSEFESİ

“Herkesin bir yönü vardır oraya döner. Öyleyse siz hayırlı işlerde birbirinizle yarışın! Nerede bulunursanız bulunun, Allah hepinizi birden getirir. Şüphesiz ki Allah her şeye kadirdir.” (Bakara, 2/148).

İnsan ve ahlak felsefesi, insan ve ahlakın ne olduğunu ve kaynağını bilmeye, doğasını anlamaya, anlamını ve derinliğini belirlemeye, hayatın gerçek manasını yakalamaya ve ortaya koymaya çalışır.

İnsan; Şeref, değer, yakın (kurba)

Yaratılıştan temiz ve fıtrat üzere olan insan, “eşrefi mahlukat” yani yaratılmışların en şereflisidir. İnsanın fıtratı Tevhid üzerine, tertemiz ve şeref yüklüdür. Bu şerefi doğuştan kazanmıştır ve ona asla dokunulamaz. O yüzden de insan değerdir, değerlidir ve haysiyet sahibidir.

İnsan şerefli olduğu kadar değerli, değerli olduğu kadar yakınımızdır. O Allah’ın emanetidir. Bütün emanetlere hıyanet etmek nasıl büyük günahsa insana hıyanet etmek, onun haysiyetine ve haklarına dokunmak da o kadar büyük günahtır. “İnsan insanın yakınıdır” (akrabası yani kurbasıdır). Başka bir ifadeyle her insan maddi manevi boyutuyla bir bütündür ve aynı zamanda tüm şahsiyetiyle bir bütünün parçasıdır. Zira hepsi Hz. Adem’in çocuklarıdır. İnsanın üç önemli temel vasfı vardır: şeref, değer ve yakın (kurba).

İnsan şerefli bir yaratılışla yola çıkmış, süreç içinde kendine verilmiş olan iyi ve kötü yönlerini beslemesiyle de bir hal almıştır. Bu anlamda insan ne tam iyidir ne de tam kötüdür, ne melektir ne şeytandır. İnsan özgür iradesiyle iyi tarafını besleyip büyütmesi durumunda iyi yönünün, aksi yani iyi tarafını örtüp besleyememesi durumunda ise kötü yönünün etkisine girerek yeniden şekillenir. Bu anlamda insan iyi ve kötü yönün mücadele ettiği bir arenadır.

İnsan tutum, davranış ve hareketiyle kendi kazancını bizatihi kendi elde eder. İnanıp inanmamak insanın kendi hürlüğü ve kendi fiilidir. İnsan için beyan esastır. İnsan kendinden ve fiillerinden sorumludur.

İnsan; Bir, eşit ve kardeş

İnsanlar bir, eşit ve kardeş olduğu için Ademoğlunun/insanların birliğini ve eşitliğini esas alan birlik eşitlik eksenli bir dünya kurulması insanlığın en büyük tasavvurudur. Ancak böyle bir tasavvurla insanlığın ve dünyanın yeniden kurulması sağlanabilir. Bu noktada Tevhid’in en önemli açılımı ve bugüne tekabül eden kısmı “Birlik Eşitlik” fikridir.

İnsanların doğal hakları vardır ve bu temel haklar onlara yaratılışta verilmiştir. Buna müdahale şirktir. Kendi menfaati için başkalarının haklarını kısıtlayan, kaldıran azgındır (tağuttur). Bütün insanlık tek bir ailedir; çünkü hepsi tek bir ana baba zürriyetinden gelirler. Allah bir, yeryüzünde insanlar bir, eşit ve kardeştir.

İnsan birdir. İnsan; kendisi olan, bölünmez bütün şahsiyetiyle, maddi ve manevi varlığıyla, vücudu ve ruhuyla birdir, biriciktir, güzeldir, mübarektir. Bölünmüş insan nasıl kendisi ve insanlık için risk ise “bütünleşmiş insan” da umuttur, gelecektir.

İnsanlar Adem’den, Adem de topraktan gelmesi hasebiyle bir tarağın dişleri gibi birbirine eş ve eşittirler. Eşitliğin özü, insanların Allah ve hukuk önünde eşitliğidir. Diğer bir deyişle hak eşitliğidir. İnsanların özgür iradeleriyle yaptığı tutum ve davranışları kendi durumlarını belirler. Dolayısıyla hayırda yarışın hizası, insanın imtihanının başlama noktası eşitliktir.

İnsanlığın kendi hayatiyeti ve devamı için, her zaman ve her koşulda birlik içinde olunmalıdır. Birlik için de eşitlik şarttır, elzemdir. İnsanların eşitliği birliği besler, tahkim eder ve kuvvetlendirir.

“Birlik için eşitlik”, tek çaredir, tek kurtuluş yoludur.

İnsan; Hür ve bağımsız

İnsan iradeyi cüziye sahibi olarak doğuştan hür ve bağımsızdır. Yaratılıştan kazandığı ve varlığının bir parçası olan bu temel vasfı hem onun gücü ve enerjisi hem de imtihanıdır. Doğuştan Allah’ın ona ikram ettiği temel hak ve özgürlüklere (can, din, akıl, nesil ve mal emniyetine) sahiptir. İnsan hür ve bağımsız olarak iradi ve özgür aklı ile hak ve görevlerini sonuna kadar kullanma ve ahenkli bir bütünlük içinde gerçekleştirme mahareti ile donatılmış dinamiklere sahiptir. Bu onun doğal ve beklenen bir halidir.

İnsan özgür iradesiyle sadece ve ancak Allah’a kul olmasının, dünyadaki maddi manevi her şeyden ve dolayısıyla bunun doğuracağı kula kulluk başta olmak üzere haysiyet dışı her halden kurtulmasının yegane yolu onun hür ve bağımsız olma ontolojisidir. Bu aynı zamanda onu bu dünyada en derin tevazu en büyük vakar sahibi yapar. İlave olarak insan teslimiyetini yalnızca Allah’a yapmakla kendini tüm insanlarla bir ve eşit görme şuurunu da kazanmış olur.

Özgürlükten vazgeçmek, bir insanın insan olma niteliğinden, temel insan haklarından ve hatta görevlerinden vazgeçmek demektir. Özgürlük hakkından vazgeçen bir insanın uğrayacağı zarar asla telafi edilemez. Böyle bir davranış insan doğasına aykırıdır ve bir tür gönüllü köleliktir. Ve gönüllü kölelik bir hak değildir, aksine insanlık dışı ve gayrimeşrudur.

İnsan hür ve bağımsızdır. İnsanın özgür iradesi onun yapısıdır, doğasıdır. Devredilemez, bölünemez, kısıtlanamaz ve kaldırılamaz.

Ahlak; İhsan, erdem, infak

Ahlak, “hulk” kelimesinden neşet eder ve insanın gerçek özünü, yaratılışını ifade eder. Bu anlamda ahlak, kişinin yaratılışta verdiği söze inançla ve içtenlikle bağlı kalması demektir. Diğer bir deyişle kişinin yaratılışa sadık kalması, “sıddık” olması demektir. Bir açıdan da kişinin kendisiyle sözleşme yapması (öz anlaşma) ve buna uyması demektir.

Ahlak, “eşrefi mahlukat” olan yani yaratılmışların en şereflisi olan insanın bu şerefi taşıması, ona sahip çıkmasıdır. Bu şerefi daha yukarılara taşımak, diğer bir deyişle “kamil insan” olmak insanı yüksek ahlaka yani “güzel ahlak”a götüren bir süreçtir. Yüksek ahlak kişiyi yükseltmekle bırakmaz aynı zamanda olgunlaştırır. Olgunlaşan insan artık her zaman, her yerde ve her koşulda hayatın bütününe ve her anına ahlak üzerinden bakar. Ve kişi kendi hayatını ve iklimini ahlaki temelde inşa eder ve sürdürür.

Ahlak, ihsanla yani en güzel şeyleri en güzel tarzda yapmakla başlar, erdemle yani hiçbir şey beklemeden hiçbir şey istemeden insanca davranmakla devam eder ve infakla yani vermekle sürer. Bu anlamda ahlak; ihsan, erdem ve infak değerleri üzerinden şekillenir, gelişir, kalıcılaşır ve hayat bulur.

Ahlak, dilin ve konuşmanın ötesinde hal ile davranış ile kendini gösterir. Bazen onu konuşmak ve hatta onu savunmak bile hayattan uzaklaşmasına neden olabilir. İnsan için, insanlık için en büyük kurtuluştur.

Sonuç olarak ahlak, yaratılışa uygun davranış geliştirmek, fıtrat üzere yaşamak ve hikmeti aramaktır. Tüm insan, eşya ve dünya ilişkilerinde yaratılışa uygunluk demektir. Ahlak, iyi davranışlarda bulunmak ve kötü davranışlardan uzak olmaktır.

Ahlakın temeli fıtrattır, İslam’dır.

Hayat; Süreklilik, imtihan ve güzel ahlak

Hayat, insanları Bir’e yani Allah’a ve Allah önünde eşitliğe davettir. Hayat sürekli devam eden, imtihanla yüklü diri ve dinamik bir süreçtir. Felsefi olarak üç aşama üzerinden temellenir: İnsanca varoluş, yürüyüş, yüceliş.

1. İnsanca Varoluş

İnsan için Varoluş, esasında yaratılış ile başlayan, bugünle devam eden ve gelecekte de sonsuza dek devam edecek olan “Kalu bela”da başlayıp ahirete uzanacak bir süreçtir. Nereden geldiğimizin ve nereye gideceğimizin ilk işaretidir.

2. Yürüyüş

Yürüyüş, cennetten dünyaya düşüşle başlayan, dünyadaki doğuşumuz ve yaşayışımız ile devam eden ve bugün de bir umut olarak var olup yaşayan bir süreçtir. Yürüyüş yani hareketleniş her zaman ve her koşulda taze ve diri olan umudun çağrısıdır.

3. Yüceliş

Yüceliş, insanlığın temelleri insanca varoluş üzerine oturan, insanlığın hareketlenişi yürüyüşle canlanan ve yenilenen tarihsel yolculuğun bugüne tekabül eden sürecidir. Bir anlamda varoluşa yaslanarak harekete geçilmesi ve hareket üzerinden hayatın tekamülüdür. İnsanı kamil yolculuğudur. Hayatın anlamı ve geleceğidir.

Ve hayat, “Güzel Ahlak”tır.

Felsefi temellerini “insanca varoluş, yürüyüş ve yüceliş” ekseninde kuran ve güçlü, derin dayanaklara sahip olan “Yüceliş”  fikriyatının kendini geliştirerek, arınarak, ahlaki temelde olgunlaşarak hayat bulması tüm insanların yegane umudu olmasına imkan sağlayabilecektir.

Hayat Telakkisi; Varlık, bütünlük ve süreklilik

İnsanın kitapta anlatılan serüveni “Andolsun ki; Biz, insanı; çamurdan, süzme bir özden yarattık. Sonra da onu nutfe halinde sağlam bir yere yerleştirdik. Sonra nutfeyi bir kan pıhtısı haline getirdik. Derken o kan pıhtısını bir çiğnemlik et yaptık. Bir çiğnemlik et parçasını kemik olarak yarattık. Kemiklere de et giydirdik. Ve sonra onu apayrı bir yaratık yaptık. Yaratanların en güzeli olan Allah’ın şanı ne yücedir. Sonra siz, bunun arkasından hiç şüphesiz ki öleceksiniz. Sonra siz, kıyamet gününde muhakkak diriltileceksiniz,” (Müminun, 23/12-16) insanlığın hayat telakkisini ve yolculuğunu açıkça ortaya koymaktadır. Bu, bir ölçüde derin zaman anlayışla bakıldığında bir insanın sadece düz bir hayat çizgisinde seyretmediğini işaret etmektedir. İnsanın bu denli özenli ve ince yaratılış süreci dahi onun basit bir canlı olmadığını göstermektedir. Yaratılışı, ölüşü ve dirilişi ile insan sonsuzluğa uzanan, devamlılık ve köklü değişim içeren hayat yaşayan bir değer olduğunu ifade etmektedir.

Allah tarafından insana verilen yüksek değerin yanında, kulluk bilincinden uzaklaşan insanlar için yapılan zayıf (Nisa, 4/28), zalim (İsra, 17/11), hırslı (Mearic, 70/19), zararda olan (Asr, 102/3) vb. nitelemeler de vardır. Bu bağlamda insanın “eşrefi mahlukat” olma ile “esfeli safilin” olma arasında bir çizgide hareket ettiğini ifade edebiliriz. İnsan kulluk bilincini unutmazsa, Allah’a hakkıyla kul olursa en güzel bir şekilde yaratılmış ve ahlaklanmış benliğini eşrefi mahlûkat kılar. Fakat kulluk bilincini unutur ve Allah’a inanmaz, şükretmez ise en güzel şekilde yaratılmış benliğini esfeli safilin kılar.

Allah’ın kuru çamurdan yaratıp kendi ruhundan üflediği insan, bir yandan emaneti yüklenecek kadar cesur, varlıkların en şereflisi, meleklerin secde ettiği, yeryüzünün halifesi, en güzel şekilde yaratılmış (ahseni takvim) bir varlık; diğer yandan ise zayıf, zalim, kan dökücü, bozguncu, sabırsız, tamahkar, doyumsuz, nankör, cimri, hırsına ve tartışmaya düşkün, aşağıların en aşağısı (esfeli safilin) olmaya aday bir varlıktır. Evet, insan, bu özellikleri aynı anda barındıran ve büyük imtihan sahibi bir varlıktır.

“Nefse ve onu düzenleyene, sonra da ona, hem kötülüğü hem de takvayı ilham edene, Onu arıtan, gerçekten felaha ermiştir. Ve onu örtüp kirleten ise muhakkak ziyana uğramıştır,” (Şems, 91/7-10), ayeti açıkça şunu göstermektedir: İnsan iyi ve kötü yönü olan bir varlıktır. İyi yönünü besleyen kurtulur, iyi yönünü örtüp beslemeyen dolayısıyla kötü yönünü besleyen ise mahvolur. Demek ki, mutlak iyi, mutlak kötü insan yoktur.

Bu çerçevede düşünüldüğünde, Allah’ın, Kur’an-ı Kerim’deki insan tanımlaması özetlenecek olursa; insan, en güzel bir şekilde yaratılmış, kendini sorumlu kılmaya yetecek düzeyde bir özgürlükle donatılmış, Allah’ın ruhundan üflediği ve tüm yaratılmışlara üstün kıldığı bir varlıktır. İnsan, bu konumunu Yaratıcısına bağlı kalarak onun istediği şekilde hayatını idame ettirerek sürdürmeli, kötü yönünü bastırıp iyi yönünü güçlendirmeli, kendi bütünlüğüne bağlı kalarak değerini artırmalı ve “eşrefi mahlûkat” olarak yaşamalıdır. İnsan, Allah katında değerlidir ve bütün semavi kitaplarda olduğu gibi Kur’an-ı Kerim’de de en önemli muhatap odur.

Hayat dar anlamda ki buna “yaşam” da diyebiliriz, dünyada insanca varoluşla başlayan, bütünlük ve süreklilik içinde yürüyüş ile devam eden ve yüceliş ile süren bir yolculuktur. Hayat geniş anlamda ki buna “derin hayat” da diyebiliriz, yaratılış ile başlayan, ölüş ile devam eden ve diriliş ile süren bir yolculuktur. 

BİLGİ FELSEFESİ

“Fakat onlardan ilimde derinleşmiş olanlar ve müminler; sana indirilen kitaba ve senden önce indirilmiş olanlara inanırlar. Namaz kılanlara, zekat verenlere, Allah ve ahiret gününe inananlara elbette büyük bir mükafat vereceğiz.” (Nisa, 4/162).

“De ki: hak geldi batıl zail oldu. Şüphesiz batıl zaten yok olucudur.” (İsra, 17/81).

Bilgi felsefesi başka bir deyişle bilim felsefesi, bilginin ne olduğunu ve doğasını bilmeye, kaynağını ve sınırlarını bulmaya, doğumunu, yerini, anlamını ve kuramsal konumunu belirlemeye ve ortaya çıkarmaya çalışır.

Bilgi; Vahiy (ve akıl)

Bilgi; anlamak, kavramak (idrak etmek), sindirmek ve nihayetinde yaşamak içindir. Yaşama dönük olmayan bilginin hiçbir kıymeti harbiyesi yoktur. Fayda sağlamayan bir bilgi malumatfuruş ve boş bir bilgidir.

Mutlak bilginin sahibi tek ilah olan Allah’tır. İnsan ancak O’ndan gelen bilgiye ulaşırsa mutlak bilgiye ulaşabilir. Allah, insanlar arasından seçtiği peygamberler aracılığıyla mutlak bilgiyi insanlara ulaştırır. İnsanlar ancak gerçek bilgiye böyle muttali olabilirler. Buna Vahiy denir. Vahiy, akıl ile birlikte bilginin temel dayanağıdır.

Vahiy, mutlak hakikatin kendisi olup aklı muhatap alır. Hakikati arayan aklın ilk işi vahyi anlamaya, kavramaya ve sindirmeye çalışmaktır. Akıl, anlamadığı, kavramadığı durumlarda sınırlarını bilerek onun akıl üstü ve ötesi, aynı zamanda da gerçek olduğunu idrak etmeli ve makuliyet sınırlarına geri çekilmelidir. Buna “aklı selim” yani selim akıl, temiz akıl, tam ve doğru akıl denir. İşte tam da bu noktada aklı selim ile ulaşılan bilgi “ilim”, akılcılıkla ulaşılan bilgi “bilim” olarak tasnif edilebilir. Bir başka açıdan izah edecek olursak, mutlak hakikat kaynaklı ve değişmeyen bilgi “ilim”, gerçeklik kaynaklı ve değişebilen bilgi “bilim”dir.

Şu açıktır ki, aklın anlamada yetersiz kaldığı durumlarda mutlak gerçeklik yine mutlak gerçekliktir ve aklın üstündedir. Ve bu noktada akıl acizdir. İşte bütün bu gerçeklik küresindeki derin akıl gerçek akıldır, selim akıldır. İşte insanın içinin, kalbinin mutmain olduğu nokta yani “kalbi selim” dediğimiz nokta tam da budur.

Mutlak bilginin anlaşılması ve korunması Allah’ın yardımı ve insanın düşünmesiyle olur. Bilgelik ve hikmet arayışı, düşünmek yani aklın harekete geçmesi insan için farzdır ve insanlık için umuttur.

Derin düşünmek beş boyutlu bir kılavuzdur (5T): Tefekkür, tezekkür, tedebbür, teakkul, tefakkuh.

Tefekkür; düşünüp fikir çıkarmak, ibret alınacak ve faydalanılacak kadar derin düşünmektir. Dura dura, sindire sindire düşünmektir. Zihnin derinlere ve kaynaklara yönelerek zamanı ve olguları kavraması ve bu çerçevede fikirler üretmesidir.

Tezekkür; geçmişe yönelik düşünmek, ibret almak, öğüt almak için düşünmektir. Zihnin sebepler üzerine yoğunlaşarak derin düşünmesi ve buradan aldığı derslerle harekete geçmesi ve yarını inşa çabasına girmesidir.

Tedebbür; geleceğe yönelik düşünmek, bir şeyin önüne arkasına bakarak sonunu düşünmek, tedbir almak için düşünmektir. Zihnin maksatlar üzerine yoğunlaşarak derin düşünmesidir.

Teakkul; geçmiş ile gelecek arasında, sebepler ile sonuçlar arasında bağ kurmaktır. Geçmişe yönelik tezekkür ile geleceğe yönelik tedebbür arasında irtibat kurmaktır. Neyin ne doğurduğu, sonucun nereden geldiği konusunda nedensellik bağını kurma çabasıdır. Diğer bir deyişle akıl erdirmek, akıl yürütmektir.

Tefakkuh; geçmiş, gelecek ve bunlar arasındaki bağlantıdan yola çıkarak bugüne ilişkin sonuçlar çıkarmak, fıkhetmektir. İşin inceliklerini kavramaktır. Bir şeyi hakkı ile künhü ile derin ve ince düşünmektir. Zihnin yoğunlaştığı şeyden damıttığı sonucu ortaya çıkarması, lehinde ve aleyhinde olanı tespit etmesidir. Canlanan ve hayat bulan hukukun çıkarılmasıdır. Başka bir ifadeyle, insanın halinin ilmini çıkarma çabasıdır.

Vahiy; Kur’an (ve Sünnet)

Hakikatin yegane referansı ve insanlığın kurucu kaynağı kitaptır, “Kur’an”dır. Kültür, sanat, edebiyat, siyasal, ekonomik, toplumsal ilimlerin temel dayanağı odur. Kur’an, insanlara hem esaslı bir “Yaratıcı” tasavvuru, hem de muhkem bir insan, toplum, eşya ve kainat anlayışı sunar. Kısaca Kur’an, hakikat bilgisinin ve hayat rehberinin bizatihi kendisidir. Ahlakın temel dayanağı ve membaıdır.

Kur’an, Hz. Peygambere (sav) vahiy yoluyla indirilmiş, mushaflarda yazılmış, tevatürle nakledilmiş ve okunmayla icaz dolu olan kelamdır. İcaz, Kur’an’ı Kerim’in eşsiz ve benzersiz olduğunu, benzerini yapmaktan bütün insanların aciz kaldıklarını gösterir. İcaz, aynı zamanda Kitap’ın Allah katından geldiğinin en büyük delilidir.

Kur’an hem lafzı hem de manası itibariyle benzersiz ve eşsizdir. Kur’an lafız ve mana dengesi açısından tamdır, usul ve şekil noktasından da biriciktir, kendine hastır.

Kur’an muhkem (kesin) ve müteşabih (yoruma açık) ayetlerden oluşur. Müslümanlar muhkem ayetleri baz alarak İslam’ı anlar ve hayatlarını ona göre tanzim ederler. Müteşabih ayetleri ise ancak Allah’ın bildiğine inanırlar.

Kur’an sahih İslam inancını  beyan eder, bütün hükümleri o bildirir. İslam dininin birinci kaynağı, mutlak referans kaynağıdır. Bunda asla ihtilaf yoktur.

Kur’an her zaman, her yerde ve her şart altında tüm insanlara hitap eden evrensel bir mesajdır. Kur’an her çağda ve değişen her koşulda yepyeni çözümler barındıran dinamik ve imkan dolu bir Kitap’tır. Dolayısıyla bu Kitap’ın her zaman her yerde her koşulda ve her zeminde her kuşağa ve her insana söyleyecek bir şeyi vardır.

Kur’an öyle bir kitaptır ki, onu okumaya ve düşünmeye başlayınca sanki bize yeniden iniyormuş gibi his ve duygu verir, o oranda tesir eder. Kur’an bir bütünlük ve süreklilik içinde bize geniş ufuklar açar. Hayatı dar çerçeveden değil de geniş açıdan görmemizi ve derinliğine kavramamızı sağlar.

Müslümanlığın temel kaynaklarından birincisi Kur’an-ı Kerim, ikincisi de “Sünnet” denilen Hz. Peygamberin Kur’an’ı anlama, yorumlama, hayata uygulama ve yaşamasıdır. Bu noktada Sünnet, Peygamberin bizatihi sözleri ve işleridir.

Sünnet, Kur’an’da murat edileni açıklar. Kur’an’da müşkül olan ifadeyi beyan eder, netleştirir. Kur’an İslam’ın ruhu, Sünnet ise onun ete kemiğe bürünmüş halidir. Kur’an ve Sünnet’ten hareketle alimlerin, aydınların ve toplumun fikir birliği yaptığı ittifaklar (İcma), karşılaştırma ile oluşan kıyaslamalar (Kıyas) en temel esaslardandır (Usul).

İslam’ı anlamanın ilk kuralı onu üç bütünlük içinde ele almaktır: Birincisi Kur’an’ın kendi bütünlüğü, ikincisi Sünnet’in kendi bütünlüğü, üçüncüsü ise Kur’an Sünnet bütünlüğüdür. Bütünlük tüm parçaların tabiatını belirler, her bir parça dinamik olarak diğer parçalarla ve bütünle bağımlılık içindedir. “Bir parça hakkındaki bilgi ancak bütün hakkındaki bilgiden sağlanabilir.”

Hakikatin bilgisine ulaşmada, onu anlayıp uygulamada mutlak referans kaynağı Kur’an ve Sünnet’tir.

VARLIK FELSEFESİ

“Sizin İlahınız bir tek ilahtır. O’ndan başka hiçbir ilah yoktur. Rahman’dır, Rahim’dir.” (Bakara, 2/163).

Varlık felsefesi, varlığın ve kainatın aslının ne olduğunu, doğasını, niçin var olduğunu bilme, kaynağını ve anlamını arama ve bulma çabasıdır. Varoluşu, oluşu, varlığı ve var olanları maddi ve manevi olarak, fizik ve metafizik açısından ele alır ve bir bütün olarak inceler.  Varlığa anlam katar ve değer yükler. Felsefenin başlama noktasıdır.

Tevhid; Allah’tan başka ilah yoktur

Varlık felsefesinin temeli Tevhid’dir. Allah vardır, birdir ve zorunludur.

Alem bir bütün olarak mümkün idi; fakat Allah sayesinde oluşmuştur.

Allah’ın yani Cenabı Hakk’ın zatı ve sıfatları birdir ve yücedir. Allah’ın varlığı ezeli ve ebedidir. Tevhid, Allah’ın varlığının, yüceliğinin ve hükümranlığının tescili ve beyanıdır. Bunun karşıtı, zıddı şirktir. Şirk ise, Cenabı Hakk’a zatı ve sıfatlarında ortak koşmaktır. Hak, hak ve hakikate sarılıp ona uymak, batıl ise, hak ve hakikate karşı gelmektir.

Kendi mahiyeti itibariyle Var ve Bir olan Allah dışında her şey, varlığını bir şeyden alır. Yoksa kendi başına mutlak yokluğa mahkumdur. Bu çerçevede tüm varlığın yaratıcısı, yöneticisi ve hükümranı ezeli ve ebedi olan Allah’tır.

İnsan özünün ve kainattaki düzenin merkez noktası Tevhid’dir. Bu İslam’ın başlangıcı açısından zorunluluk ifade eden temel bir şarttır. Kısaca Allah’ı birlemek ve Allah dışında ilahlık ve rablık taslayan tüm otorite, kurum, kişi ve mekanizmaları reddetmektir. Tüm güç ve değerlerin Allah’a hasredilmesi, her şeyin ve her yardımın O’ndan beklenmesidir. Tevhid, İslam’ın en temel ilkesi, Kur’an ve Sünnet’in ruhu, bütün peygamberlerin gönderiliş gayesidir.

Tevhid inancının özü, “Bir Allah’a kulluk ve sadece O’nu Rab bilmek”tir. Tevhid inancının diğer adımı ise özgürlük, eşitlik ve dayanışma üzerinden insanın/insanların hür, bağımsız ve eşit olmasıdır. Tevhid’in bir boyutu da Tekbir’dir. Tekbir yani “Allahu Ekber”, Allah’ın ululuğu, büyüklüğü ve kudreti demektir.

Tevhidin aslı, buna iman etmenin en doğru yolu şudur: “Allah’a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, öldükten sonra dirilmeye, kadere, hayrın ve şerrin Allah’tan olduğuna, hesap, mizan, cennet ve cehenneme inandım, bunların hepsi haktır.”

Yüce Allah, sadece sayı yönüyle değil, ortağı olmaması yönüyle de birdir, tekdir. O doğurmamış ve doğurulmamıştır, ona hiçbir şey denk değildir. O yarattıklarından hiçbirine benzemez. İsimleri, zati ve fiili sıfatlarıyla daima var olmuş ve var olacaktır.

Allah’ın zati sıfatları; hayat, kudret, ilim, kelam, semi, basar ve irade sıfatlarıdır. Fiili sıfatlar ise, tahlik (yaratma), terzik (rızık verme), inşa (yapma), ibda (örneksiz yaratma) ve sun (sanatla yaratma) ve diğer fiili sıfatlardır.

Allah, isim ve sıfatları ile vardır ve var olacaktır. Onun isim ve sıfatlarından hiçbiri sonradan olma değildir. O ilmiyle daima bilir, ilim onun ezelden sıfatıdır. O kudretiyle daima kadirdir, kudret onun ezelden sıfatıdır. Kelam ile konuşur, kelam onun ezelden sıfatıdır. Yaratması ile daima haliktır,  yaratmak onun ezelden sıfatıdır.

Allah; Rahman, Rahim, Kadiri Mutlak (Kudret)

Allah’ın en temel vasıfları Rahman, Rahim ve Kadiri Mutlak’tır (Kudret sahibidir). O yegane ve tek yaratıcı ve yönetici olup her türlü eksiklikten münezzehtir.

Rahman; Bu dünyada inkarcılar dahil bütün canlıların rızkını adil ve eşit veren ve engin rahmet sahibi olan demektir. Yüksek rahmet ve lütuf sahibidir. Hakiki varlık olarak “Bir” olan, kendisinden başka ilah olmayan Allah bütün canlıların rızıklarını verir ve her türlü ihtiyaçlarını giderir. Allah; rahmeti büyük, ikramı bol ve rahmeti inansın inanmasın herkesi kuşatandır.

Rahim; Bu dünyada rahmeti bütün mahlukatı kuşatan (Rahman) Allah’ın ahirette sadece iman edenlere, yolundan gidenlere rahmet etmesi demektir. Allah’ın Rahim sıfatı, rahmeti büyük olan Allah’ın rahmetinin devamlı olması demektir. Allah; rahmeti büyük, ikramı bol ve rahmeti yolundan gidenleri ebediyen kuşatandır.

Kadiri Mutlak; Güçlü, kuvvetli, her şeye gücü yeten, istediğini istediği gibi eksiksiz, kusursuz ve tam yapabilen demektir. Büyük kudret sahibi, her şeye kadiri mutlak demektir. “Şüphesiz Allah her şeye kadirdir.” Allah’ın her şeyi bilmesi ve görmesi, her şeye gücünün yetmesi, bütün tuzakları tersine çevirecek kudrete sahip olması gibi tüm nitelikleri kapsar. Bu vasıf O’nun birçok sıfatını kuşatan ve özetleyen bir vasıftır.

Bu üç temel vasıf bugün insanlığın ve dünyanın içinde bulunduğu hal açısından yakından idrak edilmesi ve öne çıkarılması gereken vasıflardır. Zira insanların zihin dünyalarını ve algılarını yöneten sahte güç tacirlerinin etkisinden sıyrılmanın önemli adımlarından biri bu idraktir. Bu noktada Allah’ın Rahman ve Rahim olması, kesin ve mutlak kudret sahibi olması insanlığın yegane umudu, hak ve adaletin tecellisinin en büyük teminatıdır.

Eşya; Yaratılmış, oluşum halinde, emanet

Eşya yani şeyler yaratılmış olup her biri kendi amaçlarına uygun olarak varlıklarını belli bir akış içinde sürdürürler. Varlığın temel vasfı varlığın önce cevherin sonra gelmesidir.

İnsanlık tarihinde varlıklar farklı ve çeşitli değerlendirmelere tabi tutulmuşlardır. Bunlardan istifade ederek (özellikle Miskeveyh, 930-990) genel bir değerlendirme yapacak olursak, varlıklar dört kategoride ele alınabilir: 1. Sabit varlıklar (toprak, taş, maden, su vb.), 2. Hareketli varlılar (bitkiler), 3. Yer değiştiren varlıklar (hayvanlar), 4. Düşünen varlıklar (insanlar).

Bu varlıkların her biri kendi doğalarına yaslanarak yaşarlar. Her varlık grubu kendi aralarında farklılık ve çeşitlilik yaşarken hem birbirleriyle hem de diğer gruplar ile belli bir iletişime girerler. Varlık grupları arasında nitelik ve hareketlilik açısından bir açıdan hiyerarşik bir durum vardır. Her bir grup bir önceki grubun nitelikleri üzerine yeni özellikler katarak varlıklarını sürdürürler.

Sabit varlıkların en temel özelliği bir takım potansiyel taşımalarına rağmen ancak dışarıdan bir etkileşim ile değişime uğrayabilir, hareket edebilir olmalarıdır. Hareketli varlıklar sabit olabildikleri gibi aynı zamanda kendi özlerinden, tohumlarından esinlenerek hareket edip gelişebilir ve çoğalabilirler. Yer değiştiren varlıklar hem sabit kalabilir ve hareket edebilir hem de yer değiştirebilirler. Düşünen varlıklar ise hem sabit kalabilir, hareket edebilir ve yer değiştirebilir hem de akıl ve düşünce ile hayata anlam katabilirler. Bu son kademede varlık akıl ile birlikte ruh ile buluşur ve mesuliyet mertebesine erişir.

İnsanın bu dünya ve eşya ile ilişkisi emanet ilişkisidir. Onu bir emanet gibi görüp ondan ihtiyacı kadar faydalanacak ve aldığından daha güzel bir şekilde bırakmanın yollarını bulacaktır. İnsanın asli görevlerden biri her şeyiyle beraber ve bir bütün olarak dünyayı imar ve ıslah etmek, güzelleştirmektir.